ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΙΛΙΤΣ ΟΥΛΙΑΝΟΦ ΛΕΝΙΝ
Ζει και θα ζει στους αιώνες
Στα 147 χρόνια από τη γέννησή του
 |
Συμπληρώνονται φέτος 147 χρόνια από τη γέννηση του Βλαντίμιρ Ιλιτς Λένιν, του πιστού συνεχιστή της επαναστατικής διδασκαλίας του Μαρξ και του Ενγκελς. Ο γίγαντας της επιστημονικής σκέψης και ο πραγματικά λαϊκός ηγέτης, ο φλογερός επαναστάτης και ιδρυτής του Κόμματος Νέου Τύπου και του πρώτου στον κόσμο σοσιαλιστικού κράτους. Αφιέρωσε όλη τη ζωή του στη μεγάλη και ευγενική υπόθεση - στην πάλη για την κοινωνική απελευθέρωση της εργατικής τάξης και όλων των καταπιεζόμενων μαζών και για την ευτυχία όλης της προοδευτικής ανθρωπότητας.
Ο Βλαντίμιρ Ιλιτς Ουλιάνοφ (Λένιν) γεννήθηκε στις 22 Απρίλη 1870 στην πόλη Σιμπίρσκ (το σημερινό Ουλιάνοφσκ). Οι γονείς του ανήκαν στο στρώμα της πρωτοπόρας ρωσικής διανόησης. Ο πατέρας του Ιλία Νικολάγιεβιτς Ουλιάνοφ, καθηγητής Φυσικομαθηματικών, επιθεωρητής και κατόπιν διευθυντής δημοτικών σχολείων του κυβερνείου του Σιμπίρσκ - καταγόταν από φτωχούς μικροαστούς της πόλης του Αστραχάν. Η μητέρα του Μαρία Αλεξάντροβα - κόρη του Αλεξάντρ Ντιμιτρίεβιτς Μπλανκ, γιατρού με πλατιές γνώσεις - σπούδασε κατ' οίκον και απέκτησε δίπλωμα δασκάλου - έμαθε κάμποσες ξένες γλώσσες, που κατόπιν τις δίδασκε στα παιδιά της.
Αφού τελείωσε το Γυμνάσιο, το 1887, ο Λένιν γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο του Καζάν, γρήγορα όμως πιάστηκε και διώχτηκε από το Πανεπιστήμιο για τη συμμετοχή του στο επαναστατικό κίνημα των φοιτητών. Στο Καζάν, ο Λένιν προσχώρησε σ' ένα μαρξιστικό κύκλο. Μόλις εγκαταστάθηκε ο Λένιν στη Σαμάρα, σχηματίστηκε γύρω του ο πρώτος κύκλος των μαρξιστών της Σαμάρας. Από την εποχή εκείνη ακόμα, ο Λένιν προκαλούσε τη γενική κατάπληξη με τις μαρξιστικές του γνώσεις.
Στο τέλος του 1893, ο Λένιν πήγε και εγκαταστάθηκε στην Πετρούπολη. Η ασυνήθιστα βαθιά γνώση του Μαρξ, η ικανότητα να εφαρμόζει το μαρξισμό στην κοινωνικοοικονομική κατάσταση της Ρωσίας εκείνης της εποχής, η φλογερή και ατράνταχτη πίστη του στη νίκη του προλεταριάτου, το εξαιρετικό οργανωτικό του ταλέντο έκαναν το Λένιν, τον αναγνωρισμένο ηγέτη των μαρξιστών της Πετρούπολης.
 |
Αυτή η «Ενωση Αγώνα...», για πρώτη φορά στη Ρωσία, άρχισε να πραγματοποιεί τη συνένωση του σοσιαλισμού με το εργατικό κίνημα. Με διάφορες μπροσούρες και σοσιαλιστικές προκηρύξεις, έλεγαν την αλήθεια για τις πληγές που φέρνει ο καπιταλισμός, για την άθλια οικονομική κατάσταση των εργατών, για τις αβάσταχτες συνθήκες εργασίας (12-14 ώρες) και για τα δικαιώματά τους, που καταπατούνταν με τον πιο βάναυσο τρόπο από το απολυταρχικό τσαρικό καθεστώς.
Το Δεκέμβρη του 1895, ο Λένιν πιάστηκε από την τσαρική κυβέρνηση και φυλακίστηκε, αλλά δε σταμάτησε την επαναστατική του πάλη. Συνέχισε να βοηθά την «Ενωση Αγώνα» με τις συμβουλές του και τις υποδείξεις του από τη φυλακή, στέλνοντας μπροσούρες και προκηρύξεις. Στη φυλακή, ο Λένιν έγραψε την μπροσούρα «Για τις απεργίες» και την προκήρυξη «Στην τσαρική κυβέρνηση», όπου ξεσκέπαζε την άγρια αυθαιρεσία του τσαρικού καθεστώτος. Στην ίδια φυλακή, ο Λένιν έγραψε (με γάλα, ανάμεσα στις γραμμές κάποιου ιατρικού βιβλίου) κι ένα σχέδιο προγράμματος του κόμματος.
Πάλη ενάντια στους ναρόντνικους
Αν και ο Πλεχάνοφ είχε δώσει από το 1880-1890 ένα γερό χτύπημα στις απόψεις των ναρόντνικων, ωστόσο συναντούσαν ακόμα συμπάθειες σε ορισμένες μερίδες της επαναστατικής νεολαίας.
Ηταν ανάγκη να συντριβούν ιδεολογικά ως το τέλος οι ναρόντνικοι, για να διαδοθεί παραπέρα ο μαρξισμός και να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για την ίδρυση του κόμματος της εργατικής τάξης.
Το καθήκον αυτό εκπληρώθηκε από τον Λένιν, με το βιβλίο του: «Τι είναι οι "φίλοι του λαού" και πώς αγωνίζονται ενάντια στους σοσιαλδημοκράτες», όπου ξεσκέπασε ως το τέλος το αληθινό πρόσωπο των ναρόντνικων και έδειξε πως ήταν κάλπικοι «φίλοι του λαού», οι οποίοι, στην πραγματικότητα, ήταν ενάντια στο λαό. Στο «Τι είναι οι «φίλοι του λαού», ο Λένιν για πρώτη φορά διατύπωσε την ιδέα της επαναστατικής συμμαχίας των εργατών και αγροτών.
Σε πολλά από τα έργα του, ο Λένιν υπέβαλε σε κριτική τα μέσα της πολιτικής πάλης, που χρησιμοποιούσαν οι ναροντοβόλτσοι - βασική ομάδα των ναρόντνικων - και οι συνεχιστές τους αργότερα - οι εσσέροι - (από τα αρχικά εσ. ερ. των λέξεων σοσιαλ-επαναστάτες) και πιο ειδικά την τακτική της ατομικής τρομοκρατίας. Ο Λένιν τη θεωρούσε πολύ επιζήμια για το επαναστατικό κίνημα, γιατί υποκαθιστούσε την οργανωμένη πάλη των μαζών με την πάλη των μεμονωμένων ηρώων, ήταν και δείγμα της έλλειψης πίστης απέναντι στο λαϊκό επαναστατικό κίνημα. Εκτός αυτού, στο ίδιο έργο του, ο Λένιν εξέθεσε τα βασικά καθήκοντα των Ρώσων μαρξιστών και την ανάγκη δημιουργίας ενός ενιαίου σοσιαλιστικού εργατικού κόμματος από τους σκόρπιους μαρξιστικούς ομίλους.
Το 1898, ορισμένες «Ενώσεις Αγώνα» της Πετρούπολης, της Μόσχας, του Κιέβου, του Αικατερινοσλάβ και του Μπουντ έκαναν την πρώτη προσπάθεια να συνενωθούν σ' ένα σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Γι' αυτόν το σκοπό, το Μάρτη του 1898, συνήλθε το πρώτο συνέδριο του Ρωσικού Σοσιαλ-δημοκρατικού Εργατικού Κόμματος (ΡΣΔΕΚ), στο οποίο συμμετείχαν μόνον 9 αντιπρόσωποι.
Ο Λένιν δεν πήρε μέρος στο Συνέδριο, γιατί ήταν εξόριστος στη Σιβηρία στο χωριό Σουσένσκοε. Και στην εξορία ο Λένιν συνέχιζε να αγωνίζεται. Εδώ τελείωσε το μεγάλο επιστημονικό έργο του: «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία», με το οποίο ολοκλήρωσε την ιδεολογική συντριβή των ναρόντνικων και των «οικονομιστών», που ήθελαν η εργατική τάξη να κάνει μόνον οικονομικό αγώνα, και τον πολιτικό αγώνα να τον αφήσει στην αστική τάξη.
Οταν το 1900 πήγε στο εξωτερικό, ο Λένιν συνεννοήθηκε με την ομάδα «Απελευθέρωση της δουλιάς» και, συγκεκριμένα, με τους Πλεχάνωφ, Αξελροντ, Βέρα Ζασούλιτς, για να εκδώσουν μαζί την «Ισκρα». Ολο το σχέδιο της έκδοσης το είχε επεξεργαστεί ο Λένιν από την αρχή ως το τέλος.
Ετσι, το Δεκέμβρη του 1900, κυκλοφόρησε στο εξωτερικό το πρώτο φύλλο της εφημερίδας «Ισκρα» (Σπίθα) και κάτω από τον τίτλο είχε το ρητό: «Από τη σπίθα θ' ανάψει η φλόγα». Και πραγματικά από τη σπίθα που άναψε ο Λένιν, πετάχτηκε κατοπινά η φλόγα της μεγάλης επαναστατικής πυρκαγιάς, που έκανε στάχτη τον τσαρισμό και την εξουσία της αστικής τάξης.
Μεγάλος συνεχιστής της διδασκαλίας των Μαρξ - Ενγκελς
Το πολυδιάστατο θεωρητικό και πρακτικό έργο του Λένιν, όπου φωτίζονται θεωρητικά τα σύνθετα προβλήματα της ανθρώπινης κοινωνίας, στην εποχή του ιμπεριαλισμού, τα μεγαλοφυή συμπεράσματά του και ο δρόμος που υποδείχνει, για να γίνει νικηφόρα η πάλη των εργαζομένων, αποτελούν και σήμερα ανεκτίμητη κατάκτηση για το σύγχρονο διεθνές επαναστατικό και εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα των λαών. Η διδασκαλία του για τον ιμπεριαλισμό, η θεωρία για τον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό, για τη σοσιαλιστική επανάσταση και τη δικτατορία της εργατικής τάξης στις διάφορες μορφές της, για το κόμμα νέου τύπου, για το αγροτικό και το εθνικό ζήτημα και για τους δρόμους οικοδόμησης και ανάπτυξης της σοσιαλιστικής κοινωνίας, έχουν σήμερα τεράστια θεωρητική και πρακτική σημασία.
Ο Λένιν, μελετώντας την ανάπτυξη του καπιταλισμού στο μεταίχμιο του 19ου και 20ού αιώνα, διαπίστωσε ότι πέρασε στο ανώτατο και τελευταίο στάδιο εξέλιξής του, στον ιμπεριαλισμό, όπου οξύνονται στο έπακρο όλες οι αντιθέσεις του συστήματος αυτού. Η ανισόμετρη οικονομική και πολιτική ανάπτυξη δημιουργεί τη δυνατότητα να σπάσει η αλυσίδα του διεθνούς ιμπεριαλιστικού μετώπου στον πιο αδύνατο κρίκο της. Η Ρωσία αυτής της περιόδου ήταν ο πιο αδύνατος κρίκος του ιμπεριαλισμού, ο κόμβος όλων των αντιθέσεων, εθνικών, ταξικών, ιδεολογικών, πολιτικών. Οι ηρωικοί αγώνες του ρωσικού προλεταριάτου την τελευταία δεκαετία του 19ου και την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, που έφτασαν στο ζενίθ τους με την πρώτη αστικοδημοκρατική επανάσταση του 1905-1907, και οι κατοπινοί σκληροί αγώνες του, την περίοδο της αντίδρασης του Στοπίλιν, έδειχναν καθαρά ότι το κέντρο βάρους του επαναστατικού κινήματος μεταφέρθηκε από την Ευρώπη στη Ρωσία. Δηλαδή, η εργατική τάξη της Ρωσίας έγινε η πιο δραστήρια δύναμη του διεθνούς επαναστατικού κινήματος.
Ο Λένιν πέρασε στην ιστορία σαν μεγάλος συνεχιστής της διδασκαλίας του Μαρξ και του Ενγκελς. Το αθάνατο έργο του είναι διαποτισμένο από τη δημιουργική κατανόηση του μαρξισμού, μια πάντα ζωντανή και συνεχώς αναπτυσσόμενη διδασκαλία, που απαιτεί πίστη στις αρχές και που δεν παραδέχεται καθόλου τους τύπους και τα δόγματα. Ο Λένιν απαιτούσε πάντα να παίρνεται υπόψη η συγκεκριμένη ιστορική κατάσταση, να μελετιέται αντικειμενικά και να εξακριβώνεται ο συσχετισμός των ταξικών δυνάμεων, να γίνεται η συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης1.
Εχοντας την ικανότητα της βαθιάς διείσδυσης στην ίδια την ουσία των γεγονότων και των προτσές, εφαρμόζοντας με μεγάλη δεξιοτεχνία και δημιουργικά τη διαλεκτικο-υλιστική μέθοδο στην ανάλυση των νέων ιστορικών συνθηκών, ο Β. Ι. Λένιν πλούτισε με καινούριες και θεμελιακές θέσεις και τα τρία συστατικά μέρη του μαρξισμού - τη Φιλοσοφία, την Πολιτική Οικονομία και τον Επιστημονικό Σοσιαλισμό - και εγκαινίασε, έτσι, ένα νέο στάδιο στην ανάπτυξή του.
Ο Λένιν έδινε τεράστια σημασία στη μελέτη και αφομοίωση της φιλοσοφίας του Διαλεκτικού και Ιστορικού Υλισμού. Γι' αυτόν, η Μαρξιστική Φιλοσοφία είναι το βασικό μέσο, που μπορεί να χρησιμοποιήσει η εργατική τάξη για την κατανόηση και επίλυση όλων των ζητημάτων που θέτουν μπροστά της οι νέες ιστορικές συνθήκες.
Υπεράσπισε χωρίς συμβιβασμούς, εφάρμοσε και ανέπτυξε παραπέρα τις θέσεις της Μαρξιστικής Υλιστικής Φιλοσοφίας. Ολο το έργο του διαπνέεται από το διαλεκτικό τρόπο μελέτης και κατανόησης των σύνθετων προβλημάτων της κοινωνίας και της γνώσης. Θεωρούσε τη διαλεκτική «ψυχή του μαρξισμού» και «βασικό θεωρητικό του βάθρο». Στην εργασία του «Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός», έκανε βαθιά φιλοσοφική μελέτη και γενίκευση των νεότερων κατακτήσεων της Φυσικής, στις αρχές του 20ού αιώνα, ανέπτυξε βασικές αρχές της μαρξιστικής φιλοσοφικής επιστήμης, ιδιαίτερα τη Γνωσιοθεωρία. Ξεσκέπασε το μαχισμό και τον εμπειριοκριτικισμό και απέδειξε ότι αυτά είναι ρεύματα της αστικής φιλοσοφίας, που προσπαθούν, με νέες μέθοδες, να υποσκάψουν την υλιστική θεωρία και τη μεγάλη επίδρασή της. Η ουσία του εμπειριοκριτικισμού είναι ο υποκειμενικός ιδεαλισμός. Αυτή η χωρίς ταλαντεύσεις και με επιστημονική παρρησία λενινιστική κριτική του μαχισμού διατηρεί ακέραια την επικαιρότητά της και σήμερα.
Ιδιαίτερη επιστημονική αξία και επικαιρότητα αποκτούν σήμερα οι κοινωνιολογικές έρευνες και τα συμπεράσματα του Λένιν για τα προβλήματα της ταξικής πάλης και της επανάστασης, του ρόλου των λαϊκών μαζών στην περίοδο της επανάστασης και της οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Μεγάλη σημασία έχουν οι υποδείξεις του Λένιν για τη σχέση των λαϊκών μαζών, του κόμματος και των αρχηγών στην ταξική πάλη και στη σοσιαλιστική οικοδόμηση. Οι ιδέες του για τις μορφές εκδήλωσης των γενικών νομοτελειών της κοινωνικής εξέλιξης κατά την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, για τη σχέση της οικονομίας και της πολιτικής, για την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής δημοκρατίας, της ελεύθερης και ολόπλευρης ανάπτυξης του ατόμου στη σοσιαλιστική κοινωνία.
Ο Λένιν, στα έργα του, ανέπτυξε την προλεταριακή Πολιτική Οικονομία. Υπερασπίζοντας την επαναστατική διδασκαλία του μαρξισμού στην πάλη ενάντια στην αστική ιδεολογία και επιστήμη, ενάντια στις διαστρεβλώσεις του οπορτουνισμού, πλούτισε τη διδασκαλία του Μαρξ και του Ενγκελς με νέες θέσεις και συμπεράσματα, την ανέβασε ακόμα πιο ψηλά. Δημιούργησε τη διδασκαλία για τον ιμπεριαλισμό, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού, και του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού - προοίμιο της σοσιαλιστικής επανάστασης - αποκάλυψε την ουσία και τα βασικά γνωρίσματα της γενικής κρίσης του καπιταλισμού. Ανακάλυψε το νόμο της ανισόμετρης, αλματικής, οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης του καπιταλισμού στις νέες συνθήκες. Ανακάλυψε τις ταξικές αντιθέσεις του και κατέληξε στο συμπέρασμα για τη δυνατότητα νίκης της σοσιαλιστικής επανάστασης σε μερικές ή και σε μια ξεχωριστά παρμένη χώρα.
Ο Λένιν, γενικεύοντας την πείρα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στη Σοβιετική Ενωση, διατύπωσε μια σειρά θεωρητικές θέσεις για τα βασικότερα ζητήματα της Πολιτικής Οικονομίας του σοσιαλισμού, αποκάλυψε τις αντικειμενικές νομοτέλειες του περάσματος από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, τους τρόπους και τις μέθοδες οικοδόμησης και ανάπτυξης του σοσιαλισμού.
Για το Κόμμα Νέου Τύπου
Ιδιαίτερη θέση στην ιδεολογικοπολιτική κληρονομιά του Λένιν κατέχει η διδασκαλία του για το Κόμμα Νέου Τύπου της εργατικής τάξης. Επρεπε να εμφανιστεί η μεγαλοφυΐα του Λένιν για να γίνει κατανοητή, όχι μόνον η αναγκαιότητα, αλλά και το γεγονός ότι δεν είναι δυνατή η προετοιμασία και η πραγματοποίηση της επανάστασης χωρίς την ύπαρξη ενός συνεπούς επαναστατικού κόμματος νέου τύπου, εξοπλισμένου με τη μαρξιστική κοσμοθεωρία.
Η δημιουργία του πρώτου στον κόσμο κόμματος νέου τύπου, που έγινε υπόδειγμα για τους μαρξιστές όλων των χωρών, είναι η μεγαλύτερη ιστορική συνεισφορά του Λένιν, προς το παγκόσμιο προλεταριάτο.
Η ιστορική πείρα απέδειξε ότι μόνον το Κομμουνιστικό Κόμμα Νέου Τύπου είναι ικανό να οργανώσει και να καθοδηγήσει την πάλη του προλεταριάτου αταλάντευτα και αποφασιστικά στο γκρέμισμα του καπιταλισμού και στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού, όταν αυτό είναι πραγματικά το συνειδητό και πρωτοπόρο τμήμα της εργατικής τάξης και η ανώτατη μορφή οργάνωσής της.
Οταν αποτελείται από απόλυτα συνειδητούς και αφοσιωμένους κομμουνιστές, ατσαλωμένους στο σχολείο της ταξικής πάλης. Οταν αυτό το κόμμα κατορθώνει να συνδέεται στενά με την εργατική τάξη και μέσω αυτής με όλους τους εργαζόμενους και καταπιεζόμενους. Και όταν καταφέρει να αποκτήσει την εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των λαϊκών μαζών. Το κόμμα μπορεί να χαθεί, αν κλειστεί στον εαυτό του, αν αποσπαστεί από τις μάζες, αν σκεπαστεί από τη σκουριά της γραφειοκρατίας.
Ζητώ συγγνώμη από τους αναγνώστες του «Ριζοσπάστη», για το μακροσκελές απόσπασμα που παραθέτω. Το θεωρώ πολύ επίκαιρο και σημαντικό. Απαντάει άμεσα σε πολλά από τα ερωτήματα, που προέκυψαν από την παλινόρθωση του καπιταλισμού στην πρώην ΕΣΣΔ και στις άλλες σοσιαλιστικές χώρες της Ευρώπης.
...«Μπορούμε να παραδεχτούμε σαν κανόνα πως οι μπολσεβίκοι, όσον καιρό διατηρούν τη σύνδεσή τους με τις πλατιές μάζες, θα είναι ακατανίκητοι. Και, αντίθετα, φτάνει να αποσπαστούν οι μπολσεβίκοι από τις μάζες και να χάσουν τη σύνδεσή τους μ' αυτές, φτάνει να σκεπαστούν από τη γραφειοκρατική σκουριά, για να χάσουν όλη τους τη δύναμη και να μεταβληθούν σε μηδενικό».
«Η μυθολογία των αρχαίων Ελλήνων είχε ένα διάσημο ήρωα, τον Ανταίο, που, όπως λέει η μυθολογία, ήταν γιος του Ποσειδώνα, Θεού της Θάλασσας και της Γαίας, Θεάς της Γης. Ετρεφε ιδιαίτερη αφοσίωση στη μάνα του, που τον γέννησε, τον έθρεψε και τον μεγάλωσε. Δεν υπήρχε ήρωας, που να μην μπορεί να τον νικήσει αυτός ο Ανταίος. Θεωρούνταν ήρωας ακατανίκητος. Πού βρισκόταν η δύναμή του; Κάθε φορά που στην πάλη με τον αντίπαλο τα 'φερνε δύσκολα, άγγιζε τη Γη, τη μητέρα του, που τον είχε γεννήσει και αναθρέψει, και ξανάπαιρνε νέα δύναμη. Είχε, όμως, ένα αδύνατο σημείο: Ηταν ο κίνδυνος να αποσπαστεί από τη Γη, με οποιονδήποτε τρόπο. Οι εχθροί του είχαν υπόψη τους αυτήν την αδυναμία του και τον παραμόνευαν. Και να, που βρέθηκε ένας εχθρός, που επωφελήθηκε από αυτήν την αδυναμία του και τον νίκησε. Τον απέσπασε από τη Γη, τον σήκωσε στον αέρα, του αφαίρεσε τη δυνατότητα να 'ρθει σ' επαφή με τη Γη και τον έπνιξε έτσι στον αέρα».
«Σκέφτομαι πως οι μπολσεβίκοι μας θυμίζουν τον ήρωα της ελληνικής μυθολογίας, τον Ανταίο. Το ίδιο, όπως και ο Ανταίος, είναι δυνατοί, γιατί είναι συνδεμένοι με τη μάννα τους, με τις μάζες, που τους γέννησαν, τους έθρεψαν και τους διαπαιδαγώγησαν. Και όσο καιρό διατηρούν τη σύνδεση με τη μάννα τους, με το λαό, έχουν όλες τις πιθανότητες να μείνουν ακατανίκητοι».
«Αυτού βρίσκεται το κλειδί για το ακατανίκητο της μπολσεβίκικης καθοδήγησης»2...
Πόσο επίκαιρα αντηχούν και σήμερα αυτά τα λόγια του Στάλιν. Δυστυχώς, όπως και πολλές υποθήκες του Λένιν, έτσι και αυτή του Στάλιν, «ξεχάστηκαν» από τις κομματικές και κρατικές ηγεσίες της πρώην Σοβιετικής Ενωσης και των άλλων ευρωπαϊκών χωρών της Λαϊκής Δημοκρατίας.
1. Β. Ι. ΛΕΝΙΝ: «Κομμουνισμός». «Απαντα», τ. 41. σελ. 136
2. «Ιστορία του ΚΚΣΕ (Μπολσεβίκων)». Επιτομή, σελ 376.
