Πέμπτη 9 Μαρτίου 2017

ΜΑΡΙΝΟΣ ΑΝΤΥΠΑΣ
Ο μάρτυρας της αγροτιάς
«Είμαι σοσιαλιστής όνομα και πράγμα, φέρω τον τίτλον μου πιστώς και υπερηφάνως. Πιστεύω ως παντοκράτορα, ποιητήν ορατών τε και αοράτων, την ΕΡΓΑΣΙΑΝ, και ως ομοούσιον και αχώριστον τριάδα της ευτυχίας και ειρήνης την ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ, ΙΣΟΤΗΤΑ και ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ».Μαρίνος Αντύπας1
Στις 10 του Μάρτη 1907, η προσκείμενη στο Παλάτι εφημερίδα ΕΣΤΙΑ προέβαινε σε έναν άκρως ενδιαφέροντα πολιτικό υπαινιγμό, απ' αφορμή ένα γεγονός, η αναγγελία του οποίου, κατά κοινή ομολογία, συγκλόνισε τα λαϊκά στρώματα και τους κύκλους των διανοουμένων ολόκληρης της Ελλάδας. «Η είδηση περί του φόνου του δικηγόρου Μ. Αντύπα εις το κτήμα Σκιαδαρέση εν Θεσσαλία - έγραφε η εφημερίδα - προξένησεν εντύπωσιν εν Αθήναις, όπου ανεξαρτήτως των σοσιαλιστικών ιδεών του, ο Αντύπας απήλαυε συμπαθειών. Ο ατυχής δικηγόρος πίπτει θύμα ατυχώς αυτών των αρχών του, τας οποίας από έτους και πλέον εφήρμοζεν εις το μέγα κτήμα του θείου του το οποίον διηύθυνε. Τούτο αποδεικνύει, ότι ο σοσιαλισμός εν Ελλάδι μόνο εις ιδέας πρέπει να υπάρχη, και να τηρήται απόστασις από της εφαρμογής των αρχών του»2. Ο υπαινιγμός ήταν σαφής κι έμοιαζε περισσότερο με απειλή: Εκείνον που θα επιχειρήσει να εφαρμόσει σοσιαλιστικές ιδέες τον περιμένει ο θάνατος!!!
Δε θα μπορούσε, ίσως, εύκολα κανείς να βρει καλύτερο παράδειγμα ανοικτής πολιτικής τρομοκρατίας.
Ας δούμε, όμως, από την αρχή το φιλμ της ιστορίας του Μαρίνου Αντύπα και τις συνθήκες θανάτου του, γεγονός που θα μας βοηθήσει να αντιληφθούμε βαθύτερα το δημοσίευμα της ΕΣΤΙΑΣ.

Τα πρώτα βήματα προς το σοσιαλισμό
Ο Μαρίνος Αντύπας γεννήθηκε στα Φερεντινάτα της Κεφαλονιάς το 1872. Η οικογένειά του δε φαίνεται να ήταν από τις παλιές αρχοντικές οικογένειες της περιοχής οι οποίες έφεραν το ίδιο όνομα. Ο πατέρας του, Σπύρος Αντύπας, ήταν γλύπτης και ζούσε από το επάγγελμά του. Ετσι ο Μαρίνος κατόρθωσε να τελειώσει το γυμνάσιο με πολλές στερήσεις, που έγιναν ακόμη μεγαλύτερες όταν ήρθε να ζήσει στην Αθήνα ως φοιτητής της Νομικής Σχολής, χωρίς εντέλει να αποπερατώσει τις σπουδές του και να πάρει το πτυχίο του νομικού3.

Σύμφωνα με τον Θ. Μπενάκη, ο Μ. Αντύπας ήταν μυημένος στις τεκτονικές ιδέες των φιλελεύθερων ρευμάτων κι έτσι όταν βρέθηκε στην Αθήνα δεν άργησε να προσεγγίσει τους σοσιαλιστικούς κύκλους της εποχής4. «Στο σοσιαλισμό - γράφει ο Χρ. Βραχνιάρης για τον Αντύπα - μυήθηκε στην Αθήνα κατά τη διάρκεια της φοίτησής του στη Νομική Σχολή. Ερχεται σ' επαφή με τους σοσιαλιστικούς κύκλους που επηρεάζονται από το Σταύρο Καλλέργη, γίνεται μέλος του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου και αναπτύσσει πολύπλευρη δραστηριότητα»5. Ο Π. Νούτσος συμπληρώνει πως όντας φοιτητής ο Μ. Αντύπας δε συνδέεται απευθείας με το «Σοσιαλιστικό Σύλλογο» αλλά «με τους σοσιαλιστικούς κύκλους των συμπατριωτών του που βρίσκονται μέσα και έξω από τον "Σοσιαλιστικό Σύλλογο" και τις μεταπλάσεις του»6. Η σχέση του, πάντως, με τον «Σοσιαλιστικό Σύλλογο» βεβαιώνεται και από δημοσίευμα της εφημερίδας «Σοσιαλιστής», που έβγαζε ο Καλλέργης, όπου, στο φύλλο της 1/3/1896, μεταξύ άλλων αναφέρεται: «Περί τα μέσα του 15ημέρου τούτου εν Βιτρινίτση ο σοσιαλιστής Μ. Αντύπας, φοιτητής της Νομικής, ωμίλησε ενώπιον 200 περίπου προσώπων αναπτύξας τας σοσιαλιστικάς αυτού ιδέας...»7.

Από την Κρητική Επανάσταση στο πλευρό των κολίγων
Οταν το 1896 ξέσπασε η επανάσταση στην Κρήτη, ο Αντύπας πήγε και πήρε μέρος ως εθελοντής μαζί με άλλους συμφοιτητές του. Υποστηρίζεται μάλιστα ότι στο εγχείρημά του αυτό ακολούθησε τον Στ. Καλλέργη8. Εν πάση περιπτώσει, όπως και να 'χει το θέμα, το 1897 τραυματίστηκε στο στήθος και επέστρεψε στην Αθήνα ενώ η ήττα της Κρητικής Επανάστασης, όπως κι εκείνη στον ελληνοτουρκικό πόλεμο, που διεξήχθη τον ίδιο χρόνο στη Θεσσαλία, τον επηρέασαν βαθιά. Απ' αφορμή αυτά τα τραγικά γεγονότα καταφέρνει να συνειδητοποιήσει βαθύτερα τον αντιλαϊκό ρόλο της μοναρχίας και τη δράση των μεγάλων δυνάμεων, που για την εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων είχαν σύρει σε μια ακόμα εθνική τραγωδία τον ελληνικό λαό. Ετσι, πρωταγωνίστησε στο μεγάλο συλλαλητήριο που οργανώθηκε στις 14 του Σεπτέμβρη 1897 στην πλατεία Ομονοίας. Και ως κύριος ομιλητής καταφέρθηκε με σφοδρότητα κατά των μεγάλων δυνάμεων και του Παλατιού, γεγονός που προκάλεσε τη σύλληψή του και την προσαγωγή του σε δίκη, που έγινε στις 8/1/1898, έχοντας ως αποτέλεσμα την καταδίκη του σε φυλάκιση ενός έτους9.
Οι αγρότες της Θεσσαλίας στις αρχές του αιώνα. Ξυλογραφία της εποχής
Οι αγρότες της Θεσσαλίας στις αρχές του αιώνα. Ξυλογραφία της εποχής
Μετά την αποφυλάκισή του, φαίνεται ότι εγκαταλείπει οριστικά τις σπουδές του και επιστρέφει στην ιδιαίτερη πατρίδα του10.Στην Κεφαλονιά ο Μ. Αντύπας επιχείρησε να βγάλει εφημερίδα προς διάδοση των ιδεών. Την ονόμασε «ΑΝΑΣΤΑΣΙΣ» και εξέδωσε το πρώτο της φύλλο στις 29/7/1900, αλλά λόγω των αντιδράσεων και των διώξεων που ακολούθησαν η έκδοσή της διακόπηκε και δε βγήκε άλλο φύλλο μέχρι τις 3/7/190411. Βέβαια, το γεγονός αυτό καθόλου δεν πτόησε τον Μ. Αντύπα, ο οποίος συνέχισε να έχει τις πολιτικές του επαφές στο νησί, διαδίδοντας όσο μπορούσε περισσότερο τις ιδέες του.
Η δράση του Μ. Αντύπα δεν περιορίζεται στην Κεφαλονιά, όπου στις εκλογές του 1906 παραλίγο να εκλεγεί βουλευτής, αλλά επεκτείνεται στην Αθήνα και στον Πειραιά, όπου έκανε διαλέξεις και εκφωνούσε λόγους. Στον Πειραιά, μάλιστα, είχε σχέσεις με τον πρόεδρο των εργατικών σωματείων, Ανάργυρο Φαρδούλη12.
Το 1903, λόγω των καταδιώξεων εναντίον του, ο Αντύπας έκανε ένα, καθοριστικό για τη ζωή του, ταξίδι στον θείο του Γεώργιο Σκιαδαρέση, που διέμενε στο Βουκουρέστι της Ρουμανίας και ύστερα από πολλές συζητήσεις τον έπεισε να επενδύσει αγοράζοντας γη στο θεσσαλικό κάμπο. Πράγματι ο Γ. Σκιαδαρέσης, μαζί μ' έναν άλλο συμπατριώτη του, τον Αρ. Μεταξά, αγόρασε στην περιοχή των Τεμπών ένα μεγάλο κτήμα 300.000 στρεμμάτων13. Στο κτήμα αυτό θα πήγαινε μερικά χρόνια αργότερα ο Μ. Αντύπας για να εργαστεί ως διευθυντής, να διαδώσει τις ιδέες του υπέρ των κολίγων κι εντέλει να συναντήσει το θάνατο. Προηγουμένως, όμως, στα 1904, επέστρεψε στην Κεφαλονιά, ξαναεξέδωσε την εφημερίδα του «ΑΝΑΣΤΑΣΙΣ» και ίδρυσε μια πολιτικο- εκπαιδευτική λέσχη με τον τίτλο Λαϊκό Αναγνωστήριο «Η ισότης»14.

Πορεία προς το θάνατο
Το φύλλο του «Ριζοσπάστη» της 5ης του Μάρτη 1910, παραμονή της αγροτικής εξέγερσης στο Κιλελέρ
Το φύλλο του «Ριζοσπάστη» της 5ης του Μάρτη 1910, παραμονή της αγροτικής εξέγερσης στο Κιλελέρ
Ο Αντύπας ανέλαβε τη διεύθυνση των κτημάτων του θειου του τον Ιούνη του 1906. Εκεί συνάντησε μια κατάσταση που δεν μπορούσε να μην τον αφήσει ανεπηρέαστο. Οι σχέσεις ιδιοκτησίας πάνω στη γη είχαν μείνει όπως ήταν επί Τουρκοκρατίας. Το ίδιο συνέβαινε και με τις συνθήκες εργασίας των χωρικών στα χτήματα των τσιφλικάδων. Ετσι ο νεαρός σοσιαλιστής επεξεργάζεται ένα πολιτικό πρόγραμμα για την απελευθέρωση των κολίγων, το οποίο και προπαγανδίζει ανοιχτά, προκαλώντας την οργή της κρατικής εξουσίας και των μεγαλοκτηματιών. «Δεν ήτο - διαβάζουμε για τον Αντύπα αυτής της περιόδου στο λεξικό του Ανεξάρτητου15 - ο επιστάτης, το όργανον δηλαδή ενός φεουδάρχου, αλλά ο παλαιός Αντύπας. Καθημερινώς επροπαγάνδιζε την χειραφέτησιν των σκλάβων αγροτών. Εκαμε διαλέξεις, περιοδείας εις τα γύρω χωριά (περιφερείας Πυργετού) και με μίαν λέξιν ύψωσε την σημαίαν του Αγροτισμού. Βεβαίως δεν επροπαγάνδιζε την χωρίς καμμίαν αποζημίωσιν απαλλοτρίωσιν των τσιφλικίων, αλλά "την παραχώρησιν τούτων εις τους γεωργούς κατόπιν δικαίας και λογικής αποζημιώσεως των τσιφλικιούχων". Διά την εποχήν εκείνην όμως η προπαγάνδα αυτή ήτο μία επαναστατική προπαγάνδα».Αρχικά η αντίδραση επιχείρησε να φοβίσει τον Αντύπα. Μέσω της Νομαρχίας τού έγιναν συστάσεις να σταματήσει την προπαγάνδα στους αγρότες, ενώ η Χωροφυλακή τού απηύθυνε παρατηρήσεις. Ομως, αυτός δεν ήταν από εκείνους που τρομοκρατούνταν εύκολα και γι' αυτό συνέχισε το έργο του. Ετσι αποφάσισαν να τον βγάλουν από τη μέση16. Η βρώμικη δουλιά ανατέθηκε στον Ιωάννη Κυριακού, επιστάτη στα κτήματα του συνεταίρου του θείου του, Αρ. Μεταξά. Ο Κυριακού, που συμπεριφερόταν βάναυσα στους κολίγους, μισούσε θανάσιμα τον Αντύπα για τη φιλοαγροτική του συμπεριφορά. Επίσης, είχε τη δυνατότητα να βρίσκεται κοντά του, λόγω του κοινού χώρου εργασίας και διαμονής τους και μπορούσε να τον δολοφονήσει με τρόπο που το έγκλημα είτε να μοιάζει με αυτοάμυνα είτε ως εκκαθάριση προσωπικών λογαριασμών. Ετσι και έγινε.
Τη νύχτα της 8ης του Μάρτη 1907 επιστρέφοντας από μια δίκη του στη Λάρισα με τον νομάρχη Νιώτη, ο Μαρίνος Αντύπας δολοφονήθηκε άνανδρα από τον Κυριακού, δεχόμενος σφαίρα από δίκαννο «εκ των όπισθεν και εις την οσφυακήν χώραν».
Στην κατάθεσή του ο ξάδελφος του Αντύπα Παναγιώτης Σκιαδαρέσης περιγράφει ως εξής τις συνθήκες του φόνου:
«Εκαθήμεθα εις το κάτω πάτωμα της οικίας μας και ετρώγαμεν, ότε περί την 11ην ο Αντύπας εγερθείς μετέβη όπως παραλάβη εκ του δωματίου του επιστολή τινά πλην εύρε την θύραν του διαδρόμου κλειστή και έκρουσεν όπως του ανοίξουν. Ο εντός κοιμώμενος Ιωάννης Κυριακού εγερθείς του ύπνου ηρνήθη ν' ανοίξη. Επειτα όμως ανοίξας είπε εις τον Αντύπα, ότι ουδέν δικαίωμα έχει να εισέλθη εις την οικίαν του. Εκ τούτου προκλήθη φιλονικία και αντηλλάγησαν βαρείαι φράσεις μετά τας οποίας ο Κυριακού λαμβάνει το όπλον διά του οποίου πυροβολεί και χτυπά τον Αντύπα ελαφρώς εις την κεφαλήν. Οτε όμως ούτος έφευγεν εδέχθη δεύτερον πυροβολισμόν διά δικάννου όπλου εις την οσφυακήν χώραν και πίπτει εις τας αγκάλας μου. Μετά μία ώρα εξέπνευσε λέγων "Ισότης, Αδελφότης, Ελευθερία". Ο φονεύς αμέσως εκλείσθη εις το δωμάτιό του, άλλως θα εφονεύετο υπό των χωρικών, οίτινες ελάτρευαν τον Αντύπα. Μετ' ολίγον ο φονεύς παρεδόθη εις τον καταφθάσαντα αστυνόμον». Βέβαια, ο αστυνόμος, κάθε άλλο παρά είχε πρόθεση να δώσει την ορθή διάσταση των πραγμάτων και να βοηθήσει στην παραδειγματική τιμωρία του δολοφόνου. Ετσι τηλεγράφησε στο υπουργείο Εσωτερικών ότι «Αντύπας ραπίσας Κυριακού εφονεύθη αμυνομένου»17. Λίγο καιρό αργότερα ο Κυριακού θα αθωωνόταν πανηγυρικά από το δικαστήριο.

Η ιδεολογία του Αντύπα
Ο Μαρίνος Αντύπας ανήκει στην ομάδα των επιφανών Ελλήνων ουτοπικών σοσιαλιστών αν και ο Μ. Δημητρίου τον χαρακτηρίζει «σημαιοφόρο του λαϊκιστικού αγροτισμού», χωρίς όμως να επιχειρήσει να δικαιολογήσει έναν τέτοιο χαρακτηρισμό, που δε φαίνεται να ευσταθεί18. Σε τι όμως συνίστατο ο σοσιαλισμός του Αντύπα; Ο ίδιος, όπως γράφει ο Κορδάτος, «ούτε ξένες γλώσσες ξέρει, ούτε μόρφωση σοσιαλιστική έχει. Τα μεταφρασμένα στα ελληνικά βιβλία του Τολστόι, του Κροπότκιν, του Μπέμπελ, του Ζολά κ.ά. τον επηρεάζουν πολύ. Θα είχε διαβάσει επίσης την ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης καθώς και τις αναρχικές μπροσούρες που είχαν κυκλοφορήσει... στην Πάτρα, στον Πύργο και αλλού. Το δίχως άλλο κι απ' τα φυλλάδια του Καλλέργη και του Δρακούλη κάτι θα πήρε. Στο μυαλό του, όμως, δεν ξεχώριζε τον Τολστόι από τον Μπέμπελ, το Ζολά από τον Κροπότκιν. Ολους τους έπαιρνε για σοσιαλιστές της ίδιας μάρκας»19. Πέραν αυτών, πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως ο Αντύπας αγνοούσε εντελώς τον Μαρξ και τον Ενγκελς και φυσικά δεν είχε την παραμικρή υποψία γύρω από τα ζητήματα του επιστημονικού σοσιαλισμού. Ακριβώς γι' αυτό το λόγο, όπως σημειώνει μια παλιά μελέτη του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας (ΑΚΕ), ο Αντύπας δεν μπόρεσε να συλλάβει το αγροτικό πρόβλημα στο σύνολό του, να δει δηλαδή «ότι η αστική τάξη συμβιβάστηκε με τους τσιφλικάδες και δεν ήθελε και δεν μπορούσε να λύσει το αγροτικό πρόβλημα»20. Επρόκειτο βεβαίως για μια αντικειμενική αδυναμία του Μ. Αντύπα που σε τίποτα δεν επηρεάζει το γεγονός ότι είναι αυτός κυρίως που άναψε τη φωτιά της εξέγερσης στις αγροτικές μάζες της Θεσσαλίας, ώστε δικαίως τόσο με τη δράση του όσο και με τη θυσία του να θεωρείται ο προάγγελος του Κιλελέρ και όλων των αγροτικών αγώνων που ακολούθησαν ώστε να απαλλαγούν οι κολίγοι από τα δεσμά του τσιφλικαδισμού.
1 Μαρίνος Αντύπας: «Τι είμαι», εφημερίδα «ΠΑΝΘΕΣΣΑΛΙΚΗ», 26-27/2/1907 και «ΑΝΑΣΤΑΣΙΣ», 24/3/1907. Βλέπε: Μαρίνος Αντύπας: «Προς τον λαόν και άλλα κείμενα», εκδόσεις «Κούριερ εκδοτική», σελ. 55
2 Γιάννη Δ. Καψάλη: «Μαρίνος Αντύπας», εκδόσεις Γ. ΗΒΟΣ, σελ. 270
3 «Κοινωνιολογικόν και Πολιτικόν Λεξικόν του "Ανεξάρτητου"», τόμος 2ος, Φλεβάρης 1934, σελ. 278
4 Μαρίνος Αντύπας: «Προς τον λαόν και άλλα κείμενα», εκδόσεις «Κούριερ εκδοτική», εισαγωγή Θ. Μπενάκη, σελ. 10
5 Χρήστου Βραχνιάρη: «Ανάμεσα σε δύο εξεγέρσεις: Κιλελέρ 1910-Τρίκαλα 1925», εκδόσεις «Αλφειός», σελ. 40
6 «Η Σοσιαλιστική Σκέψη στην Ελλάδα», εισαγωγή, επιλογή κειμένων, υπομνηματισμός Παναγιώτης Νούτσος, εκδόσεις ΓΝΩΣΗ, τόμος Α΄, σελ. 300
7 Γ. Κορδάτου: «Ιστορία του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος», εκδόσεις «Μπουκουμάνη», σελ. 99
8 Γιάννη Καψάλη, στο ίδιο σελ. 11-12
9 Μιχάλης Δημητρίου: «Το Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κίνημα», εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ, σελ. 218
10 Χρήστου Βραχνιάρη, στο ίδιο, σελ. 41.
11 «Κοινωνιολογικόν και Πολιτικόν Λεξικόν του "Ανεξάρτητου"», τόμος 2ος, Φλεβάρης 1934, σελ. 279-280
12 στο ίδιο, σελ. 281
13 Χρήστου Βραχνιάρη, στο ίδιο, σελ. 42
14 Π. Νούτσος, στο ίδιο, σελ. 300
15 «Κοινωνιολογικόν και Πολιτικόν Λεξικόν του "Ανεξάρτητου"», σελ. 282
16 Γ. Κορδάτου: «Ιστορία του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος» εκδόσεις «Μπουκουμάνη», σελ. 104
17 Γιάννη Καψάλη, στο ίδιο σελ. 269, 274, 279
18 Μ. Δημητρίου, στο ίδιο, σελ. 281
19 Γ. Κορδάτου, στο ίδιο, σελ. 99
20 «Η Εξέγερση του Κιλελέρ», έκδοση της ΚΕ του ΑΚΕ, σελ. 10

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ